จังหวัดตราดเคยอยู่ใต้การปกครองของประเทศฝรั่งเศส เป็นเวลา 2 ปีกว่า เหตุใด พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว หรือรัชกาลที่ 5 ทรงยอมยกเมือง พระตะบอง เสียมราฐ และศรีโสภณ ที่มีเนื้อที่ประมาณ 50,000 ตร.กม.(ข้อมูลจากวิกิพีเดีย)ให้กับฝรั่งเศส เพื่อแลกกับเมืองตราดเล็กๆ ที่มีเนื้อที่ประมาณ 2,900 ตร.กม. จนได้กลับมาอยู่ใต้การปกครองของประเทศไทย ตามสัญญาระหว่างไทยกับฝรั่งเศสเมื่อวันที่ 23 มีนาคม 2449 (จังหวัดตราดถือเอาวันนี้เป็นวันตราดรำลึก) จากนั้น วันที่ 6 กรกฎาคม 2450 มีพิธีส่งมอบเมืองตราดให้กับไทย ขณะนั้นรัชกาลที่ 5 เสด็จฯ ยุโรป ทรงมีราชโทรเลขกลับมาถึงชาวตราด "...การที่เจ้าทั้งหลายพลัดพรากจากเรานั้น เรามีความเสียดายเป็นอันมาก แต่บัดนี้มีความยินดีนัก ที่เจ้าทั้งหลายได้กลับคืนมา ในพระราชอาณาจักรของเรา ซึ่งเราจะเป็นธุระจัดการทะนุบำรุง ให้เจ้าทั้งหลายได้รับความสุขสำราญ ต่อไปภายหน้า เราจะได้มาเยือนเมืองตราด เพื่อเยี่ยมราษฎรชาวตราด ซึ่งเป็นที่ชอบพอและได้เคยพบปะกันมาแต่่ก่อนๆ แล้วนั้นด้วย..." พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ได้เสด็จเยือนเมืองตราด 12 ครั้ง ดังนี้
- พ.ศ.2416 เดือนพ.ย. ธ.ค. เสด็จฯ น้ำตกธารมะยม เกาะช้าง และเกาะกระดาด
- พ.ศ.2419 เดือนม.ค. เสด็จฯ เกาะช้าง เกาะกระดาด
- พ.ศ.2423 เดือนก.พ. เสด็จฯ น้ำตกธารมะยม เกาะช้าง และเกาะกระดาด
- พ.ศ.2424 เดือนก.พ. เสด็จฯ เกาะกง เกาะกระดาด เกาะช้าง อ่าวสลักเพชร เสด็จตัวเมืองตราด ตามเส้นทางคลองบางพระ
- พ.ศ.2425 เดือนธ.ค. เสด็จฯ เกาะช้าง คลองพร้าว อ่าวสลักเพชร เกาะหมาก เกาะกระดาด
- พ.ศ.2426 เดือนธ.ค. เสด็จฯ น้ำตกธารมะยม บ้านหลวงสลักเพชร เกาะหมาก เกาะกระดาด
- พ.ศ.2427 เดือนก.พ. เสด็จฯ เกาะช้าง น้ำตกธารมะยม แหลมงอบ
- พ.ศ.2430 เดือนต.ค. เสด็จฯ เกาะกระดาด เกาะกูด เกาะช้าง น้ำตกธารมะยม ถวายพระกฐิน ที่วัดบุรินทรประดิษฐ์
- พ.ศ.2432 เดือนก.พ. เสด็จฯ เกาะช้าง เกาะกระดาด น้ำตกธารมะยม
- พ.ศ.2443 เดือนมี.ค. เสด็จฯ น้ำตกธารมะยม เกาะช้าง เกาะกระดาด และแหลมงอบ
- พ.ศ.2444 1 มีนาคม เสด็จฯ เกาะช้าง เกาะกูด เมืองตราด
- พ.ศ.2450 13 พฤศจิกายน เสด็จฯ กลับจากยุโรป เสด็จฯ มาที่เมืองตราดก่อนกลับคืนสู่พระนคร
ครั้งที่ 12 ครั้งสุดท้าย ทรงมีพระราชดำรัส "ซึ่งเจ้าทั้งหลายคิดเห็นว่าเราเหมือนบิดาที่พลัดพรากจากบุตร จึงรีบมาหานั้นเป็นความคิดอันถูกต้องแท้ ขอให้เชื่ออยู่ในใจเสมอไปในเบื้องหน้า ดังเช่นที่คิดเห็นในครั้งนี้ว่า เราคงจะเป็นเหมือนบิดาของเจ้าเสมอตลอดไป ย่อมยินดีด้วยในเวลามีความสุข และจะช่วยปลดเปลื้องอันตรายในเวลามีความทุกข์..."
พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว พระราชสมภพเมื่อ 20 กันยายน พ.ศ.2396 ครองราชย์เมื่อ 1 ตุลาคม 2411 เสด็จสวรรคตเมื่อวันที่ 23 ตุลาคม 2453 (่วันที่ 23 ตุลาคมของทุกปี จึงกลายมาเป็นวันปิยะมหาราช) ตลอดระยะเวลาการครองราชย์ พระองค์เสด็จฯ เยือนเมืองตราด 12 ครั้ง ระยะเวลาห่างจากการเสด็จฯครั้งก่อน บางครั้งก็ไม่ถึงปี ครั้งสุดท้ายก่อนสวรรคต 3 ปี พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวได้ทรงแสดงให้ชาวตราดเห็นว่า ท่านทรงห่วงใยและมีความผูกพันต่อเมืองตราด และชาวตราด อนุเสาวรีย์ของท่านได้ประดิษฐาน อยู่หน้าศาลากลางจังหวัดตราด จะมีผู้คนมาสักการะบูชาอย่างต่อเนื่อง ชาวตราดให้ความเคารพนับถือมาก และเมื่อเอ่ยถึงท่านมักจะกล่าวว่าเสด็จพ่อร.5
ปัจจุับันประดิษฐานอยู่ที่พิพิธภัณฑ์วัดบุปผาราม
รูปอนุเสาวรีย์รัชกาลที่ 5 หน้าศาลากลางจังหวัดตราด
จะเห็นว่ามีธงช้างประดับอยู่หน้าศาลากลาง เพื่อรำลึกถึงการได้กลับมาเป็นคนไทยอีกครั้ง
ข้อมูลเพิ่มเติม :เอกสารตามรอยเสด็จฯ ณ เมืองตราดของอพท., วิกิพีเดีย
